Kumno rukom ka met ka iakhun pyrshah ia ka khlam Covid 19?

 

Kum shi bynta ban iada na ka khlam COVID-19 bad ka long ruh ka lad jingtip kumno ba ngin sumar ialade ha kum kane ka por. Khyndiat nga kwah ban pynsngewthuh ia ki bym pat tip kumno ka met jong ngi ka ialeh ban ia khun pyrshah ia kane ka jingpang.

Nyngkong eh, ngi dei ban tip kaei kane ka jongpang Covid 19?

Ka Covid 19 kadei ka pang klam kaba ia bit stet na uwei u briew sha u wei pat. Ha ka jingshisha kane ka jingpang kadei ka jingpang jong ki mrad kaba la pynlong ne thaw da u khniang jingpang ba ki khot SAR COV-2. Ia kane ka jingpang la lap nyngkong eh ha ka Ri China jong ka nongbah Wuhan ha bnai Naiwieng 2019.

Shuh shuh haduh mynta mynne, kane ka jingpang Covid 19 ka la ktah palat 15 lak ngut ki briew jong ka pyrthei bad haduh 1 lak tam ngut kiba la khlad na kaba ioh ia kane ka khlam. Hynrei wat lada ngi tip ia ki katta ngut kiba ioh pang bad kiba khlad, kawei kaba kongsan eh ka long ba ngim dei pat ban sheptieng ne khuslai namar lada ngi bud ryntih ia ki jingbthah jong ki doctor bad ki kyndon jong ka sorkar, ia kane ka jingpang ngi lah ban pyniap da kaba suk, kita ki long;

1. Shong khop ha iing, wat mih shaei shaei ruh.
2. Sait ia ki kti da ka sabon kumba 20-30 sekon.
3. Pyndonkam da ka hand sanitizer haba phi la ktah ia ki tiar ki tar kum ki jingkhang iing kumta ter ter.
4. Kiar na kaba ktah ia u khmut ki khmat jong phi.
5. Pyndonkam da ka mask ynda phi la mih shabar.
6. Set ia ka khmut ka shyntur da ka jain rumal haba synriah ne jyrhoh.
7. Lada kumno kumno, dei ban bat pyrkhing ia ka rukom jing jngai na uwei u briew ha uwei pat kumba 1 meter eiei.
8. Ialeh ban lehkhuid ialade khnang ban lai na ki jingshitom ba bunjait.

Kumno ka met jong ngi ka ia khun pyrshah ia kane ka jingpang?

Ka met jong ngi ka long kum kawei ka madan thma ha kaba ki ar liang mamla ki iakhun thma. Ka rukom ia khun thma jong ki shipai (immunity) ka met jong bad u khniang jingpang kumba batai ki stad saian jong ka koit ka khiah ka long kumne harum:

1. Une u khniang jingpang uba pynlong ia ka jingpang Covid 19, u la rung sha ka met jong ngi lyngba ka shyntur, khmat bad khmut.
2. Ynda ngi ring bad pynhiar mynsiem, une u khniang u la rung shapoh met bad u poi shaduh ki tyndong lyer kiba ki khot da ka ktien nongwei u Trachea, Bronchi, ki tor (Lungs) bad haduh ki alveoli (air sac) jong ngi.
3. Une u khniang jongpang u don ruh ka met kaba long kum ki shiah kiba ki khot ki Spike Protein. Kine ki spike protein ki la rung bad dambit ha ki epithelial cells jong ki tor bad ki khang bad rieh ialade sbak ha ki alveoli jong ngi.
4. Shuh shuh une u khniang jingpang u long kum u nongtuh, u lah ban rieh ialade khlem ka jingtip jong ka met jong ngi. Bad dei lyngba kine ki spike protein, une u khniang jingpang u la plie ia kawei ka jingkhang jong ka met jong ngi kiba ki khot ka ACE 2 protein kaba don ha ki tor (lungs) jong ngi.
5. Bad ynda u la rung hapoh lyngba ka jingkhang ACE 2, ki shipai (immunity) jong ka met jong ngi kim lah shuh ban ithuh ba u dei u nongshun kylla jong ki. Dei hangne u la ioh ban kha roi bad u sdang ban pynbun paid ialade. U sa sdang ban kjit ia ki cells ba don hangta.
6. Dei hangne, ka met jong ngi ka la sdang ban iohi bad ka la sdang ban iakhun pyrshah ruh.
7. Ka met ka la bthah ia ki cytokines bad chemokines — ki ban khot mar mar ia ki shipai bunjait kum ki white blood cells, ki T-cells, ban ia leh pyrshah ia une u khniang jingpang.
8. Ha ka jingiakhun thma, kine ki cytokines bad chemokines ki la pynmynsaw (inflammation) ia ka met jong ngi kum ha ryngdang bad khmut. Kane ka jingpynmynsaw ka la pynmih ia ka khak bad jaw ummut kum haba baiong khlieh. Bad ruh kine ki shipai ka chemokines bad cytokines ki la pynlong ruh ia ka met jong ngi ban synriah da ka jingthmu ban pynmih ia une u khniang jingpang.
9. Dei lyngba ka jingiakhun thma hapdeng ki shipai ka met jong ngi bad ki khniang jingpang, ngi sa ioh ki jingpang shit, set ‘mut bad set ryngdang.
10. Ñiuma, ka jingiakhun thma, une u khniang jingpang u long uba shalak bad u dang rung shapoh shuh shuh.
11. Ka jingiakhun ki shipai ka met jong ngi, ka la wanrah shuh shuh ia ka jongmong (inflammation) bad kane ka pynlong ia ka jingdap um jong ki tor jong ngi.
12. Bad haba ka met ka pyrshang ban pynmih ia kata ka um na ki tor, ngi sa jyrhoh rkhiang ruh kaba long ruh kawei na ki dak ki shin jong kane ka jingpang covid 19.
13. Ka jingthombor une u khniang jingpang ia ki alveoli jong ngi, ki tor jong ngi ki la shem jingshitom ban ring bad pynhiar mynsiem. Dei hangne sa duna ka jingring mynsiem ka wanrah sa ia ka jingshitom pneumonia.
14. Bad dei hangne ki nongpang ki donkam ban ai jingsumar bad ba kin sa ioh ventilator ka ban iarap ban pynhiar bad ring mynsiem.

Ngi la tip mynta kumno ka met ka ialeh ban iakhun pyrshah ia u Covid 19, hynrei ka shong ha ngi pat kumno ngin iarap kylla ia ka met jong ngi ban lait na kane ka khlam. Sashisien, ka jingbud ryntih jong phi ia ki kyndon ba la bthah, ka pynduna ia ka jingpur stet kane ka khlam bad ka long ruh ka jingiarap ia ki doktor ki nos na ka jingjingkhia kam.